گروه تئاتر جوان

۲۸.۰۱.۱۳۹۲ - نمایشنامه زندگی گالیله ...


نمایشنامه زندگی گالیله یکی از چندوجهی ترین آثار نمایشی برشت است که به غیر از خط داستانی اصلی خود، چندین مساله و ایده مختلف دیگر را نیز به طور توامان در دل خود نهان دارد. نمایش، همان داستان معروف رویارویی گالیله و کلیسای مسیحیت است. گالیله که به مدد دستیابی به ابزار نوین (تلسکوپ) قادر می شود، ثابت کند که زمین برخلاف مدل تحمیلی و مسلط کلیسا، مرکز عالم نیست، در مواجهه با حکم رسمی، به انکار تحقیقات خود دست زده و توبه نامه می نویسد. اما آنچه را که به دیده در آمده، انکار را بر نمی تابد و آگاهی تازه به گذر زمان بر جهل و تحجر پیروز می شود. داستان معروف گالیله اما، در دستان برشت روایتی تازه و هویتی متفاوت می یابد. او در این نمایش نه قهرمانی اسطوره ای است و نه انسانی که بر سر آرمان ها و اهدافش می ایستد.

 

 

 

او حتی پاسخگوی نیاز و خواسته های شاگردان خود نیز نیست. در مواجهه با مرگ و رنج، نه آرمان ها، که خود را بر می گزیند. او به طور کامل از تصویر گالیله قهرمان زدایی می کند. گالیله برشت خود را قربانی نمی کند تا با خلق تراژدی هولناک مرگ، از خود اسطوره ساخته و صحت و حقانیت باورهایش را به ثبوت برساند. او حتی توبه کردن خود را عملی تقیه وار برای حفظ اندیشه هایش تا فرارسیدن زمان مناسب ظهور نمی داند. او به صراحت به شاگردش اعتراف می کند که از ترس درد کشیدن و برای داشتن میل به زندگی راحت و خوراک خوب و آسایش است که راه توبه و انکار را برگزیده است.

 

اما دقیقا همین انتخاب تازه حقارت بار است که به او مجال تمام کردن کار نیمه تمامش را می دهد. در حقیقت پس از همین تحقیر شدن به واسطه توبه و در زمانی که زندانی کلیساست و همه شاگردان و هوادارانش از او دست و دل شسته اند، او فرصت می یابد که بی دغدغه پول و رفاه که در تمام نمایش یکی از مهم ترین مساله هایش است، نظریات خود را به دقت تکمیل کرده و در پایان نمایش، کتاب تازه را که انقلابی در جهان به پا می کند، به صورت مخفی به دنیای آزاد بفرستد. برشت در این نمایش اما به غیراز جدال علم و کلیسا، حرف های دیگری نیز دارد. حرف هایی که هم به مدد ابزارهای ویژه تئاتر برشتی (اپیک) از خلال توضیح های پیش از آغاز صحنه ها، ترانه ها و شکست های روایتی و هم به شیوه کلاسیک از گذر زیرمتن دیالوگ ها، داستان ها و روایت های فرعی به مخاطب عرضه می شوند. چند نمونه از مهم ترین این مسایل به شرح زیر است:

 

 

● قهرمان زدایی و انسان محوری

گالیله برشت، انسانی زیاده انسانی است. سرشار از تناقضات و تضادها با علایق و احساسات و واکنش هایی متنوع و گاه آشکارا در تضاد. در جایی روشن بینی ظریف است که رنج های مردم در تولید و مباحث طبقاتی را دیده و تحلیل می کند و در جایی شارلاتانی که اختراع دیگری را به نام خود می فروشد. خوردن خوراک های خوب را به اندازه کشف های تازه علمی دوست دارد و برای رسیدن به رفاه از تملق گویی به درباریان و حمایتگران مالی ابایی ندارد. برشت، هرجا که در طول نمایش فرصت کند، کوچک ترین کورسوهای قهرمانی را در این شخصیت سرکوب می کند. او در توضیحات پیش از صحنه دوم نمایش، به صراحت به مخاطب اعلام می کند که «هر کاری که مردی بزرگ بکند، لازم نیست بزرگ باشد و گالیله مردی بود شکمباره.» این قهرمان زدایی از چهره یک قهرمان و بدل کردن او به انسانی تماما انسانی، شالوده نظام ارزشی خود برشت است. نظامی که در آن بت ها شکسته اند و انسان ها دست به عمل می زنند شالوده همان دیالوگ معروف خود گالیله که «بدبخت ملتی که نیازمند قهرمان است» است. برشت برای اثبات چنین ادعایی جسورانه همان کاری را با گالیله می کند که نیچه در انسانی زیاده انسانی پیشنهاد می دهد. تفحص انتقادی در زندگی بت های مورد ستایش، شاید که آنها توخالی و زیاده انسانی از آب درآیند.

 

 

 

● لزوم مسوولیت اجتماعی برای دانشمندان و علوم

 

گفته شده که برشت در واکنش به کشف های حوزه فیزیک و مساله ساخت بمب اتم، آخرین تغییرات را به این نمایش وارد کرده و مونولوگ انتهایی گالیله که قسمتی از آن در آغاز این متن آمده، محصول همین تغییرات است. در حقیقت برشت در مواجهه با امکان کشتار جمعی به شیوه تازه، در ستایش نامه ابتدایی خود از عقل صرف و علم بی مسوولیت اجتماعی شک کرده و خطری را احساس می کند که آدورنو و هورکهایمر در دیالکتیک روشنگری، به خوبی توضیح می دهند: «اکنون عقل به ابزاری صرف در خدمت دستگاه فراگیر اقتصاد بدل گشته. عقل در مقام ابزاری همه کاره عمل می کند که مناسب ساخت هر نوع ابزار دیگری است و بی هیچ تزلزلی معطوف به هدف است.»

 

 

● دانش جدید و اخلاق تازه

گالیله بشارت دهنده دنیای جدید است. او در جای جای این نمایشنامه وعده می دهد که دنیای تازه ای آغاز شده و نور آگاهی بر تاریکی جهالت مهر پایان می زند. او اما تنها وعده دهنده و پیام آور این دنیای تازه نیست. او پیشقراولی است که دروازه های ورود به این دنیای تازه را می سازد. از این روست که از اخلاقیات تازه نیز چه در کلام و چه در عمل، پرده برمی دارد. اخلاقیاتی که برخلاف اخلاق اسطوره ای فایده انگارانه هستند. او اختراع شخص دیگری را به دربار می فروشد، نامه های متملقانه به آنها می نویسد تا بودجه لازم برای تحقیقاتش را به دست آورد. به جای شهادت و شکنجه توبه می کند و بدون هیاهو و سر و صدا و قهرمان سازی به نتیجه دلخواه خود می رسد. فایده انگاری ویژه ای که تا پیش از این جایی در اخلاق نداشته، به مدد اعتقاد به انسان، در دنیای تازه پذیرفته می شود. اخلاقی ویژه انسانی از گوشت و خون که زندگی کردن برایش مهم تر از آرمان ها و ایده آلیسم است.

 

 

 

● انتقاد صریح به نظام طبقاتی و دفاع از طبقه کارگر

 

اندیشه های سوسیالیستی آنچنان در این نمایشنامه پررنگ هستند که به نوعی می توان داستان گالیله را دستمایه ای برای بیان و تفسیر آنها دانست. در واقع گالیله از خلال دیالوگ هایش بیشتر به یک مصلح اجتماعی شبیه است تا دانشمند. او دایما از دهقانان و کارگران و استثمار نیروی کار آنها توسط اربابان سخن گفته و از لزوم آگاهی بخشی به آنها و همچنین دسیسه کلیسا و سرمایه در به برده کشیدن آنها حرف می زند. اینجا همانطور که لوکاچ از قهرمان داستان توقع داشت، گالیله از شرایط بالفعل مادی جدا نیست. به حرکت درآمدن دهقانان و یادگیری کارگران را ترویج می کند و در جایی خشمگین فریاد می زند: «صبر خدایی کسان شما را می بینم پس خشم خداییشان کجاست؟» او همانطور که خود هم می گوید به انسان اعتقاد دارد و در این اعتقاد به هر قیمتی جانب انسان را می گیرد. ترجیح می دهد که مرواریدی نداشته باشد، وقتی که مروارید به قیمت جان صدف تمام می شود. گالیله برشت یک قهرمان مدرن است. انسانی که با تمام ضعف ها و ترس های انسانی، درست به همین دلیل ساده انسان بودن است که می تواند قهرمان باشد. او هرچند که در جایی از نمایش می گوید: «آنکه حقیقت را نمی داند فقط بی شعور است. اما آنکه حقیقت را می داند و آن را دروغ می نامد، تبهکار است» و بعدتر خودش حقیقت را انکار می کند. اما نه بی شعور است و نه تبهکار. تنها انسان است. انسانی زیاده انسانی.


نویسنده : http://teatremeybod.ir
لینک مستقیم این مطلب : http://teatremeybod.ir/index.php?name=content&op=view&id=36