۲۳.۰۵.۱۳۹۴ - تئاتر خیابانی یا بیرونی

آن چه در پی می خوانید، نوشتاری است کوتاه پیرامون گونه های "تئاتر خیابانی"، چرایی و چگونگی پیدایش آن. این نوشتار نتیجه برداشت های شخصی نگارنده است از اندک آموخته های عملی و تئوریکش؛ و نیز گردآوری از گزیده هایی بسیار کوتاه از دو کتاب و دیگر نوشتارها بی گمان کمی و کاستی هایی نیز دارد! 

تئاتر خیابانی یا بیرونی

پیش از هرچیز باید یادور شد آن گونه از نمایش که در بین هنرمندان و دوستداران تئاتر، به "نمایش یا تئاتر خیابانی" شناخته می شود، خود شاخه ای از "نمایش های بیرونی" به شمار می رود!  

شاید بدانید که در سال های پایانی قرن ۲۰ ، هنر نمایش در رویارویی با پدیده هایی مانند سینما، تلویزیون و ویدئو قرار گرفت و در این رویارویی اندکی به پس رانده شد!

در این هنگام بود که تئاتر برای ادامه زندگی و رشد خود ناگزیر شد از سالن های نمایش بیرون بیاید و چنین شد که "تئــــاتــــر بیـــرونــــــی" پدید آمد.

البته "تئاتر بیرونی" به این معنی نیست که حتما باید در گوشه کوچه و خیابان و پارک اجرا شود بلکه به هر نمایش که در جایی غیر از سالن نمایش مانند:

موزه، یک انبار قدیمی، گوشه سالن پایانه مسافربری و حتی درون واگن یک مترو اجرا شود، "تئاتر بیرونی" گفته می شود.

تئاتر بیرونی – تئاتر باز

بنابراین "تئاتر خیابانی" چون در جایی بیرون از سالن تئاتر اجرا می شود، گونه ای از "تئاتر بیرونی" به شمار می رود؛ ولی از آنجایی که در فضای باز اجرا می شود در بریتانیا به آن   "تئاتر باز" می گویند!

نگارنده بر این باور است که اگر هنرمندان تئاتر، بویژه دوستانی که در زمینه تئاترهای بیرونی/ باز/ خیابانی کار می کنند به این نام ها و دسته بندی ها توجه کنند، بی گمان دستاورد بهتری خواهند داشت؛ چون پیش از آغاز کار می دانند که باید نمایش را برای چه جایی و با چه ویژگی هایی آماده کنند.

ناگفته پیداست که اجرای یک "نمایش باز" درون یک بوستان همگانی/ پارک با اجرای یک نمایش در کنار یک چهارراه متفاوت خواهد بود. این تفاوت هم در زمینه کارگردانی است، هم بازی بازیگران و هم ویژگی حسی تماشاگران و آدم هایی که ممکن است به تماشای نمایش بیایند.

(بی گمان حس و حال آن کسی که در گوشه ای از یک بوستان همگانی نشسته با آن رهگذر گوشه خیابان که شتابزده در پی کاری می رود، متفاوت است)

برای روشن تر شدن و پایان بخشیدن به این موضوع که توجه به نام ها و دسته بندی ها در زمینه "تئاتر بیرونی" می توانند به طراح، نویسنده و کارگردان در راستای بهبود کارکمک کنند؛ بد نیست به نمونه ای بیرون از تئاتر اشاره کنم:

ما در کشورمان به هر پولی غیر از پول ایرانی، پول خارجی می گوییم و البته با شنیدن پول خارجی/ ارز، بیشتر به یاد "دلار" می افتیم؛ حال آنکه پوند/ مارک/ ین/ روپیه و ... نیز در رده پول های خارجی بوده و هرکدامشان در یک کشور، دارای ارزش و کاربرد هستند و دسترسی و تهیه هرکدامشان نیز متفاوت است!

کاربرد تئاتر باز  

تئاتر باز (خیابانی) می کوشد تا يك كمبود يا نارسایی اجتماعي، اخلاقي، سياسي و ... را زير ذره بين برده و آن را به صورت يك پرسش و يا نشان دادن يك راهكار، با تماشاگران خود به اشتراك بگذارد.

يعني پيرامون رويدادي كه هم تماشاگران و هم گروه اجرايي نسبت به آن تجربه دارند، واكاوي می شود و دو طرف حرف ها، تجربه ها و پيشنهادهاي خود براي رهايي از آن تنگنا، بده – بِستان می كنند!

گروه اجرايي نيز نقاط كور يا ديده نشده زندگي را همچون يك آيينه به تماشاگران نشان مي دهد؛ و از آنجا كه رويا رويي بازيگر با تماشاگر در اين گونه از تئاتر بسيار بيشتر و نزديك تر از تئاتر صحنه اي است، بنابراين اگر ایده و طراحی و کارگردانی، فضاسازي، بازی ها و گفتگوها (متن) اصولي و سنجیده و بجا باشد، تاثير گذاريش مي تواند بسيار بيشتر از تئاتر صحنه اي باشد.

تئاتر باز(خیابانی) بر آن است تا بيشتر به زندگي و مشكلات روزمره مردمان پيرامون خود بپردازد.

براي نمونه مي توان به يك گروه نمايشي در فرانسه اشاره كرد كه در راستاي كمياب و گران شدن يكي از كالاهاي اساسي مردم، به درون يك فروشگاه بزرگ رفته و نمايش خود را با گفتگو پيرامون آن جنس كمياب و گران آغاز كردند؛ نتیجه این شد که:

ديگر خريداران بي آنكه بفهمند كه اين يك نمايش است، دردسرها و نارسایی های پیش آمده در آن زمينه را بازگو كردند تا اينكه ماجرا از دست بازیگران خارج شد!

این موضوع كم كم همگاني شد و سر از روزنامه‌ها درآورد و در پايان مسئولان شهر را برای حل‌ آن نارسایی به تكاپو  واداشت! بنابراین مي توان گفت كه از آنجا که تئاتر بیرونی و گونه هایش ( باز و خیابانی) به روز هستند، گــــاهـــــي مي توانند مانند تیتر روزنامه ها با زبان و بیانی ساده و شفاف، آگاهی بخش باشند!

 البته ناگفته پيداست هر موضوع و کمبود پیش افتاده ای ارزش برخوردی این چنینی و آگاهی بخشی را ندارد و ديگر اين كه حتي اينگونه عريان گفتن نيز نيازمند رويكردي هنرمندانه است!

یادآوری:

گونه ای از نمایش های بیرونی، مانند آنچه در فروشگاه  مورد اشاره در فرانسه نمونه اش گفته شد، به تئاتر پنهان یا نامرئی شهره هستند چون نمایش بودن آن برای مردم/ تماشاگران آشکار نمی شود!

تئاتر بیرونی در ایران

توليد "تئاتر بیرونی" در ايران، مانند بيشتر رشته هاي هنري پر هزينه همچون تئاتر صحنه اي، سينما و ... بيشتر وامدار و وابسته به مراکز و نهادهای دولتي است!

اين گونه نمايش ها بنا بر هماهنگي با آن نهاد و ديگر ارگان هاي نظارتي و حفاظتي در جاهايي از پيش نشان شده و در چند نوبت معین اجرا مي شوند!

اين چنين برخوردي با تئاتر های بیرونی (باز/ خياباني)، نه تنها با ذات اين گونه از تئاتر هم خواني ندارد بلكه در تعارض است؛ چراكه در چنين روندي طرح و ایده اجرایی یک نمایش خیابانی پیشابیش، بازخوانی و حتي نخستین اجراي آن مورد بازبینی، واکاوی و بررسی قرار می گیرد و چنانچه گزندی به هیچ ارگان و نهاد و شخصیت و باور و خط قرمزی وارد نسازد، براي اجراي اصلي آن مجوز داده می شود!

البته ناگفته پيداست كه فرمايشي، سفارشي، هدایتی و نظارتي برخورد كردن با هر هنر و هنرمندی، چندان خوشايند هنرمندان نيست!

جايي خواندم يا شنيدم كه در نخستین روزها و ماه های پس از انقلاب اسلامي ايران، تعداد گروه‌های‌ تئاتر بیرونی (باز و خیابانی) بسيار چشم گير بوده و هنرمندان - با ديدگاه هاي سياسي گوناگون- از راه اجراي تئاتر بیرونی(باز و خياباني) و به گونه اي آزاد، ديدگاه های سیاسی خود را با مردم در میان می‌گذاشتند.

سخن پاياني :

تئاتر بیرونی ( باز و خیابانی) در پي آن است تا تازه‌ترین رویدادهای اجتماعی، اخلاقي، سیاسی و اقتصادي را بازگو كند و مي خواهد واكنش تماشاگرش نسبت به بازگويي و  نشان دادن  اين رويدادها را ببيند!

این تئاتر  چندان در پي بازگويي نكات عمیق و فلسفی نيست؛ هرچند اگر بتواند چنين نكاتي را به گونه اي بازگو كند که تماشاگر دريابد و بپذيرد، بسيار ارزشمند است.