علی ظفرقهرمانی نژاد

الف.        آیا تئاتر مرسوم می تواند پاسخگوی نیازهای عموم شهروندان باشد؟ تئاتر چگونه می تواند با همه مردم ارتباط برقرار کند؟ چرا تجربه تمرین و اجرای تئاتر در داخل پلاتوها یا تالارهای نمایش، فقط می تواند با قشر خاصی از مردم ارتباط برقرار کرده، آنها را اقناع کند؟ چرا به ما یاد می دهند که تئاتر خوب ویژه خواص است و تئاتر بد برای عوام؟ اساساً این نگاه که جامعه را به دو قشر خاص و عام تقسیم می کند از کجا می آید؟ تئاتر چگونه می تواند به از بین بردن این دوگانگی کمک کند؟ چگونه می توان همه را مخاطب تئاتر کرد و فرهنگ تئاتر را درهمه اجتماعات  جاری و ساری نمود؟ آیا تئاتر مرسوم توان و ظرفیت چنین کاری را داراست؟

نوعی از تئاتر هست که هدفش تلاش برای پاسخ دادن به همین سوالهاست و آن «تئاتر شورایی» است. تئاتر شورایی فرقی بین مردم قایل نیست و از طریق اهمیت دادن به دغدغه ها و مسائل آنان در اجتماعات، همه را جذب و علاقه مند به هنر تئاتر می کند. تئاتر شورایی همه را مستعد خلق تئاتر می داند، برای همه فرصت خلاقیت ایجاد می کند و تئاتر را فقط در تملک کسانی نمی بیند که «خاک صحنه» خورده اند. تئاتر شورایی مردم را به تئاتری و غیر تئاتری تقسیم نمی کند، بلکه با برداشتن این مرز موهوم، انرژی محبوس تئاتر را آزاد می سازد. تئاتر شورایی ابزاری پیشرو و مؤثر در عرصه «تئاتر کاربردی» است.

ب.     تئاتر هنری  گشاده دست و سخاوتمند است. ارتباط زنده و بی واسطه این هنر با مخاطبان، موجب شده غیر از شکل مرسوم خود، شکلهای متنوع دیگری را نیز به جوامع انسانی عرضه کند که همگی تحت عنوان فراگیر «درام / تئاتر کاربردی» شناخته می شوند. این شکلهای کاربردی عبارت اند از:

 ۱. تئاتر برای آموزشگری

۲. تئاتر برای درمانگری

۳. تئاتر برای توسعه

۴. تئاتر برای تقویت اجتماعات

۵. تئاتر با کودکان

۶. تئاتر موزه (میراث)

۷. تئاتر خاطره

ابزارهای رایج این گونه ها عبارت اند از:

۱. بازیهای نمایشی

۲. نقش گزاری

۳. بداهه سازی

۴. تئاتر خلاق

۵. تئاتر شورایی

 در همه جای دنیا برای ترویج فرهنگ شهروندی از گونه های کاربردی تئاتر بهره می گیرند. زیرا این گونه ها «میان – رشته» هستند و تئاتر را با عرصه های مختلف زندگی پیوند می دهند؛ هم به مردم لذت هنری می بخشند و هم دردی از دردهای آنها را دوا می کنند.

ج.       «تئاتر مرسوم» و «تئاتر کاربردی» اهداف و سازوکارهای متفاوتی دارند:

د.       تئاتر کاربردی با چنین اهداف و سازوکارهایی، صحنه نمایش را به یک آزمایشگاه تبدیل می کند. در واقع به سیاق تئاتر مرسوم، نمایشی از پیش آماده به مردم عرضه نمی کند، بلکه مهم ترین مسئله، نگرانی یا معضل مردم را به کمک خودشان به موقعیتی نمایشی تبدیل می سازد و از خود مردم دعوت می کند تا برای رفع آن راهکارهای عملی ارائه نمایند. در چنین فضایی مردم یک اجتماع در کنار هم یاد می گیرند که فقط با گفت و گو، مشارکت و تعامل است که می توانند برای حل مشکلات زندگی ایده های راهگشا پیدا کنند؛ آنان تمرین می کنند که کیفیت و توان ارتباطی خود را تقویت نمایند؛ یادمی گیرند که «همه چیز را همگان دانند» پس باید به نظر دیگران احترام گذاشت و به آن گوش فراداد؛ می آموزند که هرچه سخاوتمندانه تر تجربه ها و دانسته های خود را در اختیار هم بگذارند، جامعه خوشبخت تری خواهند داشت؛ یاد می گیرند برای پیشرفت نباید پا روی یکدیگر بگذارند بلکه باید دست همدیگر را بگیرند؛ به این نتیجه می رسند که باید با تحقیر، کینه توزی، بدبینی، بدگویی، ذهن خوانی، پیشداوری و موذی گری مبارزه کرد زیرا این نیروهای معطوف به مرگ فقط ما را فلج و منفعل می کنند، بهتر شدن شرایط زندگی ما را به تعویق می اندازند، ما را از هم دور و دورتر می کنند و از ما آدمی غیر اجتماعی، بی انعطاف و متوهم می سازند؛ نهایتاً اینکه مردم با این نوع تئاتر تمرین می کنند تا به جای غر زدن، شکوِه، گلایه کردن و نالیدن از دست این و آن، برای مطلوب کردن «زیست جهان» خود، اقدام کنند.

ه.        تئاتر برای شهروندان در همه جای دنیا شکل کاربردی دارد نه شکل مرسوم صحنه ای. چرا که عموم شهروندان وقتی در معرض تئاتر کاربردی قرار می گیرند، عملاً شرایطی غیرتبعیض آمیز را تجربه می کنند که نه تنها آنها را به جرم عامی بودن حذف نمی کند بلکه به شعور و توان خلاقه آنها نیز حرمت می نهد. دوسویگی و تعامل اصل بنیادین این نوع تئاتر است و همین اصل، موهبتهای شگفت انگیزی را نصیب اجتماعات مختلف دنیا کرده است. به این نمونه ها توجه کنید: گروههای سازماندهی شده توسط «آگوستو بوال» در شهر ریو دو ژانیروی برزیل توانستند تا سال ۲۰۰۵ به کمک «تئاتر قانونگذار» ۱۵ لایحه قانونی را در مجلس پارلمانی این شهر به تصویب برسانند؛ در انگلستان گروه آدریان جکسون به نام «شهروندان کارتون خواب» حدود بیست سال است از تکنیکهای تئاترشورایی برای یافتن کار و سرپناه برای کارتون خوابهای لندن بهره می برد؛ «تیم ویلر» در شهر منچستر، کودکان و نوجوانانی را که به اختلال «سندرم داون» دچارند با شیوه های «رنگین کمان آرزو» درمان می کند؛ در بسیاری از مدارس آلمان، اسپانیا، استرالیا و کانادا از «تئاتر آموزشی» برای تعلیم دروس و حل مسائل تربیتی توسط خود دانش آموزان و با مشارکت و تعامل گروهی آنان سود می جویند، در آفریقا تئاتر شورایی یکی از بهترین روشها برای آموزش مبارزه با بیماری «ایدز» شناخته شده است؛ در شهر سائوپائولو طرح «بودجه مشارکتی» از طریق شورای شهر عنوان شد و به موجب آن مردم با مشارکت در اجراهای «تئاتر شورایی» تصمیم گرفتند که بودجه سالیانه شهر به چه اموری تخصیص داده شود؛ در امریکا از «تئاتر یادبود» برای زنده کردن حافظه تاریخی مردم و از تئاتر موزه ای برای ضرورت توجه به میراث فرهنگی کمک می گیرند؛ در هندوستان، سانجوی و سیما، زن و شوهری که در روستایی نزدیک شهر کلکته سرپرست قدیمی ترین مرکز تئاتر شورایی دنیا هستند، بالغ بر ۵۰ گروه را در سراسر هندوستان سازمان داده اند تا با شیوه های درام کاربردی حضور اجتماعی مردم را فعال و توانمند نمایند؛ در شهر ونکوور کانادا «دیوید دایموند» از تئاتر کاربردی برای ایجاد همبستگی میان بومیان سرخپوست و مهاجران سفیدپوست بهره می گیرد؛ شیرین وثوقی در کلانشهر لس آنجلس بچه های ایرانی را انگیزش می دهد تا از طریق تئاتر کاربردی دوگانگی فرهنگی را هضم و هویت واقعی خود را کشف نمایند؛ کیهاندخت ایرانی در افغانستان از تکنیکهای کاربردیِ تئاتر استفاده می کند تا فرهنگ صلح و ارتباط بدون خشونت را ترویج نماید؛ و …. نمونه ها از این دست فراوانند.

و.      بنا به آنچه عنوان شد هر حوزه ی اجتماعی، تئاترِ خاص خود را می طلبد. به عبارتی  نباید تحت هر عنوانی هر نوع تئاتری اجرا کرد: نمی توان با دانش آموزان مدارس تئاتر کار کرد اما از روشهای «تئاتر پداگوژیک» یا آموزشی غافل بود؛ در زندان نباید به شیوه تئاتر مرسوم با زندانیها تمرین کنیم، زیرا «تئاتر زندان» شیوه ای کاربردی است که تکنیکهای ویژه ای دارد و هدفهای خاص خود را دنبال می کند؛ با معلولان ، نابینایان، ناشنوایان، افسردگان و … وقتی کار کنیم که به شیوه های درام درمانی اشراف داشته باشیم. حتی تئاتر با کودکان در قالب «تئاتر مرسوم» در هیچ جا رایج نیست؛ زیرا ممکن است منجر به دلهره اجرا، ترس از حذف شدن، و نارضایتی از نتیجه کار شود و اختلالات و ناهنجاریهای تربیتی به بار آورد. هر تئاتری باید متناسب با عنوان خود باشد. شیوه های «تئاتر کاربردی» می توانند امکان مناسبی برای فعال سازی و مشارکت پذیری دو سویه شهروندان و مسئولان ایجاد کنند. در تعداد زیادی از کشورهای دنیا شوراهای شهر ، شهرداریها، آموزش و پرورش، سازمانها و نهادهای مردمی و دولتی، مراکز بهداشتی و درمانی، مراکز بازپروری و بهزیستی و … از «تئاتر کاربردی» با اهداف فرهنگ سازی، پیشگیری، آموزش، ترویج تعامل و مشارکت مردم و مسئولین، ترویج فرهنگ نوعدوستی، صلح و ارتباط بدون خشونت و برای بالا بردن توان ارتباطی شهروندان بهره می برند. تجربه نشان داده چون گونه های «تئاتر کاربردی» شکل مشارکتی دارند، بیش از تئاتر مرسوم رضایت متقابل تماشاگران و اجراگران را به دنبال خواهند داشت.  از این رو برای علاقه مند کردن عموم مردم به تئاتر ، یا احتمالاً آشتی دادن شان با تئاتر مرسوم، «تئاتر کاربردی» نیاز به توجه جدی دارد.

منبع: ماه نامه تحلیلی گزارشی صحنه، شماره یک، تیرماه ۹۱، صص ۶ و ۷